ماده ۵۲۳ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات می گوید: جعل و تزویر عبارتند از ساختن نوشته یا ساختن مهر یا امضای اشخاص رسمی یا غیررسمی خراشیدن تراشیدن یا قلم بردن یا الحاق یا محو یا اثبات یا سیاه کردن یا تقدیم یا تاخیر سند نسبت به تاریخ حقیقی یا الصاق نوشته ای به نوشته دیگر یا بکار بردن مهر دیگری بدون اجازه صاحب آن و نظایر اینها به قصد تقلب .
معنای لغوی جاعل و جعل
جاعل : بنا بر تعریفی که از جعل گفته شده، جاعل کسی است که با تقلب و حقه، سند یا نوشته‌ای را تغییر می‌دهد تا با این تغییر، ضرری به دیگری وارد کند.
جعل در لغت به معنای ساختن و وضع کردن و تزویر به معنای فریب دادن و گول زدن آمده است و جعل و تزویر به معنای ساختن امری از روی قصد و برخلاف واقع است.
- نکته : قانونگذار در اکثر مواد از کلمه هرکس استفاده نموده است بنابراین هر فرد ایرانی یا خارجی زن یا مرد دارای هر شغل می تواند مرتکب جرم جعل شود اما در خصوص مسئولیت کیفری اشخاص حقوقی باید گفت که مسئولین و اداره کنندگان شخصیت حقوقی به عنوان مباشر و یا شرکای جرم قابل تعقیب و مجازات خواهند بود.
این مقاله در دو قسمت به بررسی جعل می پردازد :اول موضوع جرم جعل و در قسمت دوم فعل مرتکب جرم مورد بررسی قرار می گیرد.
قسمت اول : موضوع جرم جعل و تزویر
ساختن نوشته یا سند یا مهر یا امضای اشخاص رسمی یا غیررسمی و سایر تغییراتی که در سند یا نوشته موجود و معتبر به ترتیب مقرر در قانون ایجاد شود.
- بند اول : ساختن نوشته : نوشته هر عبارت و علامت و اصطلاحی است که برخلاف حقیقت و بمنظور اضرار به غیر با دست و قلم و یا چاپ و ماشین بر روی صفحه ای تنظیم گردد. بنابراین چاپ بلیط هواپیما و راه آهن جعل می باشد و در مواردی که ورقه ای دال بر وجود رابطه حقوقی تهیه و تنظیم شده و دارای ارزش حقوقی باشد ساختن نوشته محقق شده است.
در ساختن نوشته یا سند نبایدسابقه ای از نوشته یا سند موجود باشد و مرتکب باید آن را از ابتدا ایجاد کرده باشد.
ساختن سند : اول باید نوع سند مورد توجه قرار گیرد. اسناد دو نوع می باشند :
۱٫اسناد رسمی : نوشته ای سند رسمی است که توسط مامورین رسمی تنظیم شود و مامور رسمی صالح برای تنظیم سند بوده و رعایت تشریفاتی که برای اثبات اسناد رسمی مقرر شده است بشود.
۲٫اسناد عادی : اما اسناد عادی این شرایط را ندارند و افراد می توانند در روابط خود ،سند عادی تنظیم نمایند ولی رکن اصلی این اسناد امضاء آن است که اراده قطعی شخص برای پذیرفتن مفاد سند می باشد.
- بند دوم : ساختن امضاء و مهر : ساختن امضاءء به این معنی است که علامت انتخاب شده توسط اشخاص که جهت تایید و تصدیق نوشته ها و اسناد اختصاص می دهند بطور تقلب آمیز توسط دیگری به کار گرفته شود و مهر نیز وسیله ای است که جهت استعمال در موقع تنظیم نوشته ها،اسناد و اوراق قراردادها و معاملات و روابط اداری و … به کار می رود.
آیا استفاده ی متقلبانه از مهر (جعل مهر ) مشمول جعل خواهد شد؟
بله استفاده متقلبانه از مهر نیز مشمول جعل می شود در جرم جعل قلب حقیقت موقعی مورد تعقیب کیفری قرار می گیرد که موجب تحقق و یا اثبات امر و یا سلب آن بوده باشد که به نفع جاعل یا دیگری تمام گردد. در ساختن مهر و امضا جاعل کاری به متن و نوشته ندارد بلکه مهر و امضای صاحب نوشته را جعل می کند. به کار بردن مهر و اثر انگشت کسانی که امضاء‌ندارند هم در حکم امضا است و جعل محسوب می شود.
آیا جعل در فتوکپی مجازاتی را در پی خواهد داشت؟
جعل در فتوکپی اسناد از مصادیقی نیست که بتوان برای آن تعیین مجازات نمود مگر اینکه مصدق شده باشد ( نظریه شماره ۴۹۰۲/۷ مورخ ۲/۹/۶۸ اداره حقوقی قوه قضائیه) ماده ۵۳۷ قانون مجازات اسلامی می گوید : ” عکسبرداری از کارت شناسایی ،اوراق هویت شخصی و مدارک دولتی و عمومی و سایر مدارک مشابه در صورتی که موجب اشتباه با اصل شود باید ممهور به مهر یا علامتی باشد که نشان دهد آن مدارک رونوشت یا عکس می باشد در غیر اینصورت برابر ماده ۵۳۷ قانون مجازات اسلامی جعل می باشد “.
آیا در جرم جعل شبیه سازی هم شرط است؟
یعنی در صورتی جرم جعل تحقق می یابد که در نوشته یا سند شبیه سازی رعایت شده باشد و مشابهتی وجود داشته باشد یا خیر شباهت شرط نمی باشد؟ برخی آراء شبیه سازی را شرط دانسته اند و بعضی آن را شرط ندانسته اند. شعبه دوم دیوان عالی کشور در رای شماره ۷۸۲ مورخ ۱۱/۴/۸۱ بیان نموده است که درست است که جعل ساختن نوشته یا امضاء یا مهر دیگری برخلاف حقیقت است ولی شباهت تام سند مجعول با خطوط و امضاء و مهر اصلی در هیچ یک از مواد مربوط به جعل شرط و رکن اساسی جعل شناخته نشده است و شباهت جزئی چیزهای ساختگی با اصول آن در بادی امر کافی است.
قسمت دوم : فعل مرتکب جرم جعل
عمل مرتکب جرم جعل قلب حقیقت به زیان دیگری می باشد که با ساختن نوشته،مهر یا امضاء تحقق می یابد و می تواند به دو شکل مادی و معنوی مورد بررسی قرار گیرد.
- جعل مادی : شامل تحریف حقیقت با عملی مادی می باشد که با باقی ماندن اثر خارجی در نوشته یا سند و یا غیر آن تحقق می یابد و جاعل در خود سند مرتکب تقلب می شود. مصادیق ماده ۵۲۳ جعل مادی هستند به جز تقدیم یا تاخیر تاریخ سند که می تواند مادی یا معنوی باشد.
- جعل معنوی : قلب حقیقت در مطلب و مفاد یک نوشته می باشد بدون اینکه دارای اثر خارجی باشد بنابراین جاعل ابتدا حقیقت یک امر را در ذهن خود منقلب می کند و سپس همان دروغ را وارد سند می نماید.
ایجاد جعل نیز می تواند به دو صورت فعل یا ترک فعل باشد البته نظر مخالفی نیز وجود دارد مبنی بر اینکه جرم جعل با ترک فعل تحقق نمی یابد ولی این نظر درست نمی باشد مثلا سردفتری که مکلف به تنظیم سند براساس تمامی خواسته موصی است با حذف نام یکی از موصی لهم به تکلیف خود عمی نمی کند ترک فعل نموده است زیرا جعل با امتناع از ثبت تمام حقیقت واقع شده است.
تفکیک اعمال مرتکب جرم جعل
ماده ۵۲۳ از واژه « نظایر اینها » استفاده کرده است بنابراین موارد ذکر شده تمثیلی می باشند و هر امری که مشمول جعل قرار گیرد را شامل می شود.
- ۱٫ خراشیدن: از بین بردن و محو یک جزء از کلمه در سند یا نوشته است مثل اینکه با ناخن ۳۰۰۰ را به ۲۰۰۰ تبدیل کنیم.
- ۲٫ تراشیدن : شامل از بین بردن تمام کلمه است که توسط وسایلی مثل تیغ یا چاقو صورت می گیرد مثلا تراشیدن اسم و اسم پدر کسی از سندی و نوشتن اسم خود و اسم پدر خود به قصد اینکه در آتیه مورد استفاده قرار گیرد جعل می باشد.
- ۳٫ الحاق : شامل اضافه نمودن رقم، عدد،کلمه یا کلمات یا علائم مخصوص دستور زبان در قسمتهای خالی بین سطور و یا بین کلمات یک نوشته یا سند می باشد که موثر در تغییر معنی است . مثلا اضافه کردن چند صفر به ارقام مندرج در یک چک.
- ۴٫ قلم بردن : تبدیل کردن و تغییر دادن حروف و کلمات یا ارقام موجود، بدون اینکه کلمه و رقم جدید اضافه شود مثل تبدیل ۲ به ۳ .
- ۵٫ محو. : پاک نمودن و از بین بردن جمله یا کلمه یا حرف یا عدد یا رقمی در یک نوشته یا سند به گونه ای که نتوان به آن پی برد که معمولا با مواد شیمیایی صورت می گیرد.
- ۶٫ اثبات : اعتبار دادن به امر باطل مندرج در سند یا نوشته مثل پاک کردن خط قرمز بطلان از روی سفته .
- ۷٫ سیاه کردن : ناخوانا کردن قسمتی از یک نوشته یا سند به وسیله ایجاد لکه جوهر .
- ۸٫ الصاق : مونتاژ اسناد و نوشته ها به همدیگر بطور متقلبانه مثلا جدا نمودن امضاء فردی از ذیل یک نامه و وصل کردن آن به یک قبض مالی ولی در الصاق عکس روی گواهینامه رانندگی بدون ممهور کردن آن جرم جعل صادق نمی باشد.
- ۹٫ به کار بردن مهر دیگری بدون اجازه صاحب آن در سند یا نوشته ای که قابلیت اضرار دارد اعم از اینکه مهر نزد او امانت باشد یا به طرق غیرقانونی تحصیل کرده باشد.
- ۱۰٫ تقدیم یا تاخیر تاریخ سند نسبت به تاریخ حقیقی آن که ممکن است از مصادیق جعل مادی یا معنوی باشد.
جرم جعل در زمره ی جرائم قابل گذشت است یا غیر قابل گذشت
جرم جعل از جرايم غيرقابل گذشت است و رضايت شاكي خصوصي،جاعل را از تعقيب كيفري و مجازات معاف نمي كند،علاوه براين مجازات جرم جعل قابل تعليق نيست و متهم ناگزير به تحمل حبس تعيين شده و پرداخت جزاي نقدي خواهد بود.
ارکان جرم جعل
- رکن مادی : فعل مرتکب که به صورت مثبت ( انجام دادن آن ) و یا به صورت منفی ( ترک فعل و عدم انجام آن ) فعل مثبت مانند قلب حقیقت و دگرگون کردن آن و فعل منفی مانند حذف و عدم تحریر نوشته در سند.
- رکن معنوی : عبارت از علم و عمد در فعل یا ترك فعل است؛ یعنی علم به خلاف واقع بودن عمل و اراده عمل خلاف واقع.
- رکن قانونی : مواد ۵۲۳ تا ۵۴۲ قانون مجازات اسلامی به جرم جعل پرداخته است.
مجازات جعل امضاء چيست؟
نسبت به اينكه جعل امضای چه شخصی و روی چه سندی شده باشد مجازات معين می‌شود.به موجب ماده ۵۲۴ قانون مجازات اسلامی اگر دست خط مقام معظم رهبری و يا روسای سه قوه ( به اعتبار مقام آنان) را جعل كنند به حبس از سه تا ۱۵ سال محكوم خواهند شد. همچنين چنانكه امضا يا مهر معاون اول رئيس جمهور، وزرا، اعضای شورای نگهبان، نمايندگان مجلس قضات، يكی از كارمندان و مسئولين دولتی از حيث مقام رسمی آنان باشد، متناسب با مورد مجازات حبس از يك تا ده سال خواهد داشت.
مجازات جرم جعل در قانون مجازات اسلامی
- ماده ۵۲۴ : جعل امضا . مهر .حکم.فرمان و دستخط مقام رهبری یا روسای سه قوه حبس از ۳ تا ۱۵ سال
- ماده ۵۲۵ : جعل موارد زیر علاوه بر جبران خسارت وارده حبس از ۱ تا ۱۰ سال
- احکام . امضا . مهر یا دستخط معاون اول رئیس جمهور . وزرا . اعضای شورای نگهبان . نمایندگان مجلس یا مجلس خبرگان و قضات و کارمندان دولتی از حیث مقام رسمی
- مهر تمبر و یا علامت شرکت های دولتی
- احکام و اسناد دادگاه ها و حواله های صادره از خزانه دولتی
- منگنه و علامتی که برای تعیین عیار طلا و نقره میباشد
- اسکناس رایج داخلی یا خارجی یا اسناد بانکی
- ماده ۵۲۶ : جعل اسکناس رایج داخلی و خارجی یا حواله های صادره از خزانه به قصد بر هم زدن نظام و امنیت سیاسی و اجتماعی و یا وارد کردن آن به کشور و استفاده از آن حبس از ۵ تا ۲۰ سال
- ماده ۵۲۷ : جعل مدارک اشتغال به تحصیل یا فارغ التحصیلی و …. حبس از ۱ تا ۳ سال
- ماده ۵۲۸ : جعل مهر و منگنه ی نهادهای عمومی غیر دولتی مانند شهرداری به حبس از ۶ ماه تا ۳ سال
- ماده ۵۲۹ : جعل مهر منگنه یا علامت یکی از شرکتهای غیر دولتی که مطابق قانون تشکیل شده است یا یکی از تجارتخانه ها حبس از ۳ ماه تا ۲ سال
- ماده ۵۳۰ : بدست آوردن مهر علامت یا تمبر ادارات و شرکت ها و استفاده از آنها به ضرر آنها حبس از ۲ ماه تا ۲ سال
- ماده ۵۳۲ : تزویر کارکنان و مسئولان دولتی اعم از ساختن تحریف و الحاق کلمه ای در سجلات و اسناد حبس از ۱ تا ۵ سال و یا جزای نقدی ۶ تا ۳۰ میلیون ریال
- ماده ۵۳۳ : اشخاص عادی که مرتکب جرائم ماده ی قبل حبس از ۶ ماه تا ۳ سال و یا جزای نقدی ۳ تا ۱۸ میلیون ریال
- ماده ۵۳۴ : جعل و تزویر هر یک از کارکنان دولتی در تحریف نوشته ها و قراردادهای راجع به وظایفشان علاوه بر مجازات اداری حبس از ۱ تا ۵ سال و یا جزای نقدی ۶ تا ۳۰ میلیون ریال
- ماده ۵۳۵ : استفاده اوراق مجعول مذکور در مواد ۵۳۲ – ۵۳۳ – ۵۳۴ با علم به جعل بودن حبس از ۶ ماه تا ۳ سال و یا جزای نقدی ۳ تا ۱۸ میلیون ریال
- ماده ۵۳۶ : جعل و تزویر در اسناد و نوشته های غیر رسمی حبس از ۶ ماه تا ۲ سال و یا جزای نقدی ۳ تا ۱۲ میلیون ریال
- ماده ۵۳۷ : عکسبرداری از کارت شناسائی ، اوراق هویت شخصی ومدارک دولتی وعمومی بدون قید عکس بودن آنها حبس از ۶ ماه تا ۲ سال و یا جزای نقدی ۳ تا ۱۲ میلیون ریال
- ماده ۵۳۸ : اقدام برای معافیت خود یا دیگری از خدمت دولت یا نظام وظیفه یا جعل نام طبیب در گواهی حبس از ۶ ماه تا ۱ سال و یا جزای نقدی ۳ تا ۶ میلیون ریال
- ماده ۵۳۹ : ارائه ی تصدیق نامه ی خلاف واقع از جانب طبیب برای نظام وظیفه حبس از ۶ ماه تا ۲ سال و یا جزای نقدی ۳ تا ۱۲ میلیون ریال
- ماده ۵۴۰ : سایر تصدیق نامه های خلاف واقع به ضرر اشخاص ثالث ۷۴ ضربه شلاق و یا جزای نقدی ۲۰۰ هزار تا ۲ میلیون ریال
- ماده ۵۴۱ : شرکت کردن در هر یک از آزمونها اعم از کنکور ورودی دانشگاهها و موسسات آموزش عال ، دانشسراها و … به جای داوطلب اصلی علاوه بر مجازات اداری و انتظامی به جزای نقدی ۲۰۰ هزار تا ۱ میلیون ریال
مجازات جرم جعل در قانون اسناد سجلی و شناسنامه
- ماده ۱۰ : هر کس در شناسنامه یا اسناد سجلی خود یا دیگری هرگونه خدشه ( از قبیل خراشیدن تراشیدن یا قلم بردن یا الحاق یا محو یا اثبات یا سیاه کردن ) وارد نماید به پرداخت جزای نقدی از ۱۰۰٫۰۰۰ ریال تا ۵۰۰٫۰۰۰ ریال محکوم خواهد شد. در صورتی که اقدامات مذکوره به قصد متقلبانه انجام یافته باشد ، مرتکب به مجازات جعل در اسناد رسمی به کیفیت مقرر در قوانین جزایی محکوم می شود. در صورت تکرار دادگاه مکلف به تعیین حداکثر مجازات می باشد.
- ماده ۱۲: هر غیر ایرانی که شناسنامه افراد ایرانی را چه صاحب آن زنده یا مرده باشد به هر طریق به دست آورده و از آن برای ایرانی قلمداد کردن هویت خود استفاده نماید ،علاوه بر محکومیت به حبس از دو سال تا پنج سال و به پرداخت جزای نقدی از ۱٫۰۰۰٫۰۰۰ ریال تا ۳٫۰۰۰٫۰۰۰ ریال محکوم می شود. در صورتی که اعمال ارتکابی فوق توام با جعل یا استفاده از سند سجلی مجعول باشد، مرتکب به حداکثر هر دو مجازات محکوم خواهد شد.
نکاتی در خصوص جعل باید مورد توجه قرار بگیرد
- جعل در چیزی قابل تصور است که خود آن ساختگی و تقلبی نباشد بنابراین کسی که مندرجات سند مجعول را تغییر می دهد جاعل نیست.
- در جعل پروانه رسمی دولتی و امثال آن،اضرار به غیر نمی تواند شرط و رکن اصلی بزه جعل باشد و جعل این اوراق به فرض عدم اضرار به غیر هم با رعایت مواد مربوطه بزه شمرده می شود ( حکم شماره ۱۲۶۹-۳۱/۵/۱۷ شعبه ۵ دیوان کشور )
- اگر ورقه مجعول موافق با واقع و حقیقت باشد مثل بدهکاری که قرض را پرداخته و رسید نگرفته و خود رسیدی می سازد چون با ساختن رسید حقیقت موجود را که فقدان سند و مدرک اثبات دعوی است را قلب می کند بنابراین جاعل است و عمل او جرم محسوب می شود.